Comprender os castelos é entender tamén a época e condicións en que se construíron. Unha fortaleza non é só a vivenda dun señor ou a casa dun nobre. É un centro no cal se relacionan as distintas xentes dunha contorna; un grupo extenso que, nos inicios do tempo dos castelos, se vencellada entre si nunha forma moi concreta: a sociedade feudal. Cómpre dicir que non hai “un feudalismo”, senón varios; diferentes e desenvolvidos conforme a condicións igualmente distintas.

En Galicia esta sociedade vai tomando forma, paseniño dende o século IX. Unha monarquía ástur distante e unha aristocracia galega ben potente empezan a explicalo. Os reis ástur-leoneses non eran capaces aínda de impoñer as formas políticas, e non quedaba máis que delegar capacidades nunha aristocracia que, en Galicia, mantivérase con toda a súa forza case dende o século VIII, no tempo dos visigodos e cunha invasión musulmá que apenas afectara trinta anos ao noroeste. Esta aristocracia galega altomedieval, con persoeiros coma o conde Alvito, Odoario, Ermenexildo ou os poderosos bispos e abades, coma san Rosendo ou Sisnando, son as autoridades políticas.

Cando chegan as invasións viquingas no século IX e no X, son a eles a quen recorre a poboación para defenderse. E así, o grupo menos potente da sociedade, o campesiñado, empeza a vincularse como dependente ás elites políticas, renunciando á dereitos. Non poden abandonar un espazo determinado, non poden posuír máis de determinados elementos e non poden xa asociarse a outro señor. Non son escravos, son servos.  En troques reciben, terras de traballo, medios de produción, e seguridade: un señor que os protexe. Por iso este primeiro feudalismo faise cada vez máis forte cara o tempo das invasións viquingas e musulmás. Co seu espallamento, xa cara o século XI, estas formas de vinculación empezan a empregarse tamén entre a propia aristocracia e os máis poderosos toman como vasalos aos menos. Así, aos poucos, deixamos de falar de aristocracia para falar xa de nobreza.

Todo ten ao poder político coma centro; e todo elo dá lugar a formas de vida propias e xeitos de ver o mundo particulares. Iso é o feudalismo no Reino de Galicia; e nel, si o poder político e a aristocracia/nobreza é central, o castelo, a fortaleza, é o edificio máis representativo dese grupo. Por unha banda porque é o seu centro de residencia; seguro, amurallado, con torres e pasos de garda. Lugar de vida cotiá acomodada e de función militar evidente. Pero por outra porque é o símbolo da súa potencia. 

Os castelos medievais, si nos fixamos, están no alto, en montes e curutos. A súa vista domina a contorna sendo punto de referencia e dende aí se avistan propiedades, terras de labor, aldeas, vilas ou bosques; muíños e árbores froiteiras. A poboación dependente, en definitiva, e os seus recursos. Esa é a característica de quen posúe os enclaves: o dominio. Os castelos encerran o simbólico do feudalismo. Fronte ás súas murallas se asinan documentos, se acordan tratos, se emiten xuízos; e por suposto, se libran batallas, se renden exércitos, se erixen señores. Ben o coñecemos en fortalezas de especial pulo na Idade Media como A Rocha Forte, Soutomaior, Castrizán, Vimianzo, Altamira ou Naraío.

Pero o seu sentido vai máis aló do mundo feudal, pois cando cambia Galicia, namentres vai mudando a sociedade cara o século XV, os castelos, vixiantes das contornas, continúan no reino a ter un protagonismo senlleiro: en canto ao territorio e en canto ao poder. Cambiarán as formas dos edificios e mesmo as funcións, nunha sociedade diferente, pero permanecen coma testemuñas da extensa e intensa historia do Reino de Galicia.