Se nos detemos nas formas dos castelos e nas súas localizacións, atopamos certa variedade en Galicia. O abano vai dende aqueles compostos unicamente por torres ata outros cuxa forma é a de pequenas cidades, porque co paso do tempo tenden a facerse máis complexos. Os da época máis temperá, menos coñecidos, xa se documentan nos primeiros tempos do reino galego (entre os séculos V e VIII). Estes primeiros enclaves veñen a basearse en torres defensivas de pedra con traballo rudo, e unha certa estrutura defensiva. A súa localización correspóndese en xeral con espazos elevados que dominan a contorna e albergan autoridades políticas, elites ou un determinado número de tropas. Xa máis serodios, levantáronse outros de construción máis potente vixilando lugares de acceso estratéxicos para a defensa do territorio, que comezaron a sentar as bases materiais do dominio político das aristocracias. É o caso dos que coñecemos nas rías do bispado de Iria, como as Torres da Lanzada ou as Torres d’Oeste, en Catoira, que xa no século X controlaban as costas contra as invasións viquingas.

Co avance da sociedade feudal e a redución das ameazas exteriores, a preferencia vai mudando cambiando de cara aos castelos construídos en espazos máis chairos ou en zonas altas pero de maior valor en canto á dominación do espazo dun señorío. A contorna entra no espazo señorial do castelo e o señor dispón del. Nestes edificios comezan a aplicarse avances arquitectónicos defensivos, como muros máis altos, torres con ameas, pasos de garda, fosos diversos ou barbacás.

As grandes murallas abranguen agora non só unha torre central, senón varios edificios, polo que algúns dos castelos galegos dos séculos XII e XIII semellan pequenas cidades. Organizadas arredor dun patio de armas, o recinto intramuros tamén acolle cortes, casas e vivendas, capelas ou pequenas igrexas, edificios para gardas e milicias, despensas e alpendres, soldadesca, serventes. Tal é a entidade, que os muros de maior perímetro comezan a protexer tamén espazos produtivos, como granxas e hortas. Iso é o que semella acontecer na Rocha Forte, en Compostela, cara aos anos 60 do século XIII.

Tales núcleos son xa o centro da vida dunha potente nobreza no Reino de Galicia que observa dende a elevación dos enclaves. E os cambios da Baixa Idade Media manteñen as características, como se pode comprobar no castelo de Andrade ou nas torres de Soutomaior. Estas fortalezas enchen agora os seus muros de ameas e merlóns, que protexen unha torre central e máis potente: a chamada torre da homenaxe. É o verdadeiro corazón do enclave, cun nome que ven da homenaxe feudal: a entrada de dependencia dun vasalo para  cun señor. Recoñeceremos ben esta torre porque é a máis alta e destacada; xeralmente central, pero non sempre pois pode chegar a estar nun lado. E co paso do tempo, se ao principio todo estaba protexido cunha muralla, esas murallas agora comezan a derrubarse para ter torres no medio, reforzándoas; e incorporar murallas que protexen murallas, en formas concéntricas. Son os chamados “castelos concéntricos” dos que en Galicia coñecemos principalmente e como planta máis desenvolvida a compostelá Rocha Forte xa coas obras que se fixeron no século XIV.

Pero non todo son potentes fortalezas. Tamén contamos con outros edificios máis funcionais, situados nos curutos e alturas montañosas, orientados á vixilancia do espazo; a  velar polas rutas e camiños dunha contorna. Son os chamados “niños d’aguia” ou “castelos roqueiros”, formados por torres de maior ou menor potencia que dan aloxamento a un pequeno destacamento. Así aconteceu no castelo do Pico Sacro, no último terzo do século XV. A eles hai que sumar os “castelos de illa”, que se chantan en illas tentando defender puntos de paso ou acceso; en Galicia, por exemplo, temos o de San Paio de Lodo, ​​​​en Pontevedra.

Os castelos do reino exemplifican pois, nas súas formas variadas e na súa localización, o poder. Por iso, no século XV, cando a nobreza trata de manter as súas rendas asfixiando o máximo posible ao campesiñado, a sublevación que se produce en 1466 ten as fortalezas como obxectivo. É a chamada Guerra Irmandiña. Esta revolta ten nos castelos o seu principal obxectivo; pero non polo seu poder militar senón polo que significan. E así a maior parte das fortalezas medievais do Reino de Galicia foron derrubadas, cunha reconstrución que se fará xa sobre parámetros novos.

Campan dende o XVI os pazos, símbolo e edificio central dunha nova forma de poder social: a fidalguía. Casas fortes, pero non amuralladas; con brasóns e escudos, con xardíns e estancias afeitas á burguesía acomodada. Chega o tempo de novos edificios para o tempo novo dunha sociedade diferente. Os castelos, entre mentres, agardaron prudentes ao seu re-descubrimento romántico e contemporáneo.