Partes dunha fortaleza moderna
Imaxe interactiva coas partes dunha fortaleza moderna sobre o Castelo de San Felipe (Ferrol). Ilustración de Rubén Rial.
“Fortificar” significa facer forte unha posición. Na Idade Moderna adáptase a fortificación á topografía do seu emprazamento, maximizando a potencialidade defensiva do lugar, e transformado o espazo mediante a construción dunha arquitectura deseñada seguindo os principios da fortificación recollidos nos tratados militares. Neste período, momento crucial en Europa no que se están formando os estados modernos, a defensa dos territorios e das poboacións era unha cuestión de Estado de primeira orde, por iso desenvólvese unha tratadística específica sobre a Arte de Fortificar.
A fortificación moderna denomínase fortificación abaluartada, por ser o emprego do baluarte a súa característica máis específica. O seu desenvolvemento ven da man dos cambios producidos na maneira de “facer a guerra” e da introdución da pólvora que levou aparellado o desenvolvemento da artillería e das armas pirobalísticas e necesitou dunha nova arquitectura para albergar elementos como os canóns e responder aos ataques con estes novos sistemas ofensivos.
Na Idade Moderna prodúcese así a transformación de moitas defensas medievais en prazas fortes adaptadas aos principios da nova fortificación (como A Coruña ou Ferrol). Algúns destes cambios xa comezaran na Baixa Idade Media, mais culminarán no século XVI coa aparición da fortificación abaluartada.
A transformación producida non só afectará á arquitectura senón tamén á relación co territorio no que se empraza. As fortalezas van descender a altura dos seus muros con respecto aos castelos medievais e atalúdanse; van ocupar superficies cada vez maiores polo uso de sistemas complementarios de defensas exteriores (fosos, camiños cubertos, medias lúas, revelíns…), onde cada elemento da fortificación depende doutro para a súa defensa.
Os avances na artillería obrigan tamén a buscar novos modelos arquitectónicos que puidesen resistir o impacto da mesma, minimizando os danos ocasionados polas balas, construíndo máis rápido e adaptando os modelos ao terreo. A nova tipoloxía correspóndese cun recinto poligonal e co uso do bastión que substitúe ás torres medievais, o que xera formas en planta estrelada.
A diminución da dimensión dos canóns que vanse transportar sobre cureñas, permite aproximar a artillería ás fortificacións e abrir brechas nas murallas, o que tamén obriga a diminuír a altura das mesmas e a súa composición. Fronte aos castelos medievais que empregaban muros de cantería, agora é necesario facelos de cachotería para que as balas queden engastadas e non os rompan, xerando un punto de acceso ao interior do recinto defensivo.
Tamén constrúense terrapléns polo interior sobre os que situar a artillería; substitúense os matacáns da parte superior das murallas por parapetos macizos máis resistentes; refórzanse os alicerces grazas ao uso de muros que polo exterior son ataludados e avanzando os bastións cara á campiña para impedir a aproximación do inimigo á fortaleza. Os bastións acaban por transformarse en baluartes (elementos saíntes en forma de punta de frecha) e aparecen novos elementos como revelíns, medias lúas ou casamatas. Entre os século XVI e o XVIII esta fortificación será obxecto da busca de novos modelos encamiñados á mellor defensa das prazas e as poboacións que albergan (o Castelo da Palma ou o de San Felipe mostran esta evolución).
O aspecto máis importante no deseño dunha fortificación era a súa planta pois debía adaptarse ao lugar en que se emprazase. A planta dunha fortificación abaluartada baséase normalmente no uso de polígonos irregulares, aínda que a tendencia era a de intentar regularizar estes polígonos, sendo as figuras máis idóneas o pentágono e o hexágono.
Existen ata oito tipos de edificacións militares, que poden ser de dous subtipos segundo a súa permanencia no tempo e a rapidez da súa execución, a fortificación permanente (realizada con materiais permanentes) ou a fortificación de campaña (realizada con materiais perecedoiros e menos duradeiros):
Castelo: fortalezas feitas seguindo o modelo antigo. Formada por fosos, murallas e torres de gran altura. Adointan situarse en lugares preeminentes. Na poliorcética moderna coa aparición da artillería deixa de ser útil.
Fortaleza: construción defensiva preparada para a guerra moderna baseada na artillería. Caracterízase por non ser visible ata estar enriba dela. Presenta trazado complexo, con gran desenvolvemento lonxitudinal, con cortinas, baluartes, fosos, glacis e incluso obras exteriores que aumentan a súa superficie.
Praza forte: fortaleza que contén aos habitantes dunha cidade ou vila, e a tropa para a súa guarnición.
Forte: fortaleza de pequeno tamaño; adoita contar con catro baluartes. Constrúese para ocupar un posto de importancia.
Cidadela: fortaleza normalmente pentagonal ou hexagonal, situada en na parte máis vantaxosa dunha praza mellorar a defensa e protección.
Batería: Pequena fortaleza coas características de obra forte onde se dispoñen pezas de artillería, coa intención de protexer lugares inmediatos aos castelos. Son moi abundantes na costa coruñesa.
Plataforma: batería de figura rectangular ou trapezoidal, que ás veces suple ao baluarte plano.
Reduto: Defensa normalmente cadrada, con foso, parapeto e terraplén, sen ningunha defensa lateral.
O Baluarte é o elemento máis importante dunha fortificación da Idade Moderna, creado por primeira vez en Italia no século XV. Disponse nos ángulos da fortaleza e da súa magnitude e construción depende boa parte da defensa da mesma. Desenvolve unha forma avanzada en figura triangular que permite o uso das súas caras exteriores para a defensa das cortinas e o apoio ao baluarte contrario para lanzar un fogo cruzado que permita a defensa da praza.
O baluarte componse de varias partes.
Cara: lados máis avanzados que desembocan nun ángulo capital. Deféndese a través dos flancos.
Flanco: lados menores que unen as caras coas cortinas. Puntos de maior operatividade para a defensa, desde calquera das súas partes débese descubrir a escarpa da metade da cortina, o flanco e a cara do baluarte oposto, seu foso e camiño cuberto.
Gola: liña imaxinaria que une os dous puntos onde conflúen os baluartes coas cortinas.
Plataformas altas ou praza de armas: espazo superior que pecha o baluarte no que se dispoñen as pezas de artillería pesada.
Plataformas baixas, Casamatas: lugares situados nos flancos a media altura onde se sitúan pezas de artillería coas que facer tiros rasantes.
Contraforte ou machón saínte que fortalece un muro, serve tamén para protección dos disparos laterais.
Lugares situados nos flancos a media altura onde se sitúan pezas de artillería coas que facer tiros rasantes.
Abertura longa e estreita en un muro para disparar por ela. Era normalmente más estreita na parte exterior que no interior do muro.
Abertura no parapeto entre dous merlóns para que poidan disparar os canóns.
Pequena torre en forma de lanterna construída sobre o cordón, normalmente en todos os ángulos saíntes do recinto para abrigo e defensa dos sentinelas.
Lugar para reunión da tropa.
Espazo profundo que circunda a fortificación e que constitúe unha parte fundamental na defensa da mesma. Poden ser de auga ou secos. Predominan os últimos xa que permiten as retiradas, saídas y manobras de comunicación e defensa.
Obra exterior composta de dous medios baluartes unicos por unha cortina. Tiña terrapléns, contramurallas e foso. O plan de defensa completábase con revelíns nas cortinas e golas dos baluartes:
Hornabeque simple: cortina e dous medios baluartes nos extremos.
Hornabeque dobre ou Coroa: dous medios baluartes nos extremos, e un baluarte enteiro no centro, os tres unidos por cortinas.
Non era conveniente que a fortificación contara con moitas portas, pois eran puntos débiles nos que se podía perder a praza nos ataques sorpresa. Tan só debíanse realizar as necesarias para facer as saídas e debían situarse no centro das cortinas, mellor defendidas polos flancos. Estaba composta por Portada (fachada arquitectónica) e Portón (porta que pechaba a Praza).
Corredor situado nun nivel superior da contraescarpa que circunvala a praza e as súas obras exteriores.
Paredes laterais do foso de perfil ataludado; a escarpa é a que está en contacto coa cortina (dándolle maior resistencia) e a contraescarpa co camiño cuberto.
Muro situado entre os baluartes que pecha o perímetro do polígono fortificado A parte interior da cortina construíase cun perfil recto, pero a exterior ataludábase para darlle maior resistencia ao fogo da artillería e facilitar o rebote dos proxectís. Na parte superior conta con:
Cordón maxistral: moldura de media cana que separa a cortina da súa continuación no parapeto. Materializa a liña maxistral, o límite das liñas interiores do forte (o chan da praza).
Parapeto: parte alta da cortina, situado sobre o cordón, debe ser groso para resistir o fogo do canón. Ten por función protexer a tropa situada sobre o adarve.
Banqueta: grada que se fai sobre el terraplén que rechea o baluarte e cortina, inmediata ao parapeto.
Situado fronte á cortina para defendela, consiste nun ángulo saínte revestido de cachotería.
Elemento que se forma desde a parte máis alta do camiño cuberto descendendo cara ao campo nunha pendente suave.
Medio baluarte: posúe unha cara e un flanco. No caso de San Felipe hai dous situados nos extremos do hornabeque, no fronte de terra.
Acumulación de material (como tierra) en contacto con la parte interior de las cortinas y baluartes, cuya finalidad era dar mayor resistencia a los muros de la fortaleza, amortiguar los impactos de los proyectiles, acceder a la parte superior y disponer en él las piezas de artillería, constituyendo a lo largo de todo el perímetro de la obra una superficie practicable.
Estrutura defensiva composta de bloques de pedra de maior ou menor tamaño, que arrodea unha torre ou núcleo central, presentando un ou máis accesos e sendo de altura variable. A súa complexidade e entidade aumentan conforme se avanza nas formas arquitectónicas, podendo ter torres no medio, coñecidos coma torreóns.
Estructura defensiva compuesta por bloques de piedra de mayor o menor tamaño, que rodea una torre o núcleo central, presentando uno o más accesos y siendo de altura variable. Su complejidad y entidad aumentan conforme se avanza en las formas arquitectónicas, pudiendo tener torres en medio, conocidos como torreones.
